Wat is ondersteunde communicatie?

Ondersteunde communicatie (OC) is een verzamelnaam voor alle hulpmiddelen en methodes die mensen helpen om zich duidelijker te uiten of anderen beter te begrijpen als spreken niet vanzelfsprekend is. Denk aan mensen met autisme, een verstandelijke beperking, het syndroom van Down, ALS of na een hersenletsel zoals afasie.

OC kan tijdelijk zijn – bijvoorbeeld tijdens revalidatie – of levenslang ingezet worden. Het is maatwerk: afgestemd op de persoon, zijn of haar mogelijkheden en de context waarin hij leeft. OC gaat van eenvoudige oplossingen zoals foto’s of gebaren tot technologie zoals oogbestuurde tablets en spraakcomputers. We spreken over low-tech (zonder technologie) en high-tech (met technologie) oplossingen.

Voorbeelden in de praktijk

• Noor (6) kan niet spreken door het syndroom van Rett. Met haar ogen kiest ze pictogrammen op een spraakcomputer. Zo vertelt ze dat ze naar buiten wil.
• Jochen (10), met autisme, wijst in zijn communicatieboek op “pauze” als het hem te veel wordt in de klas. Zijn juf begrijpt hem meteen.
• Sarah (23) combineert eenvoudige SMOG-gebaren met spreken. Als ze zegt “appel” en tegelijk het bijhorende gebaar maakt, weet haar begeleidster wat ze bedoelt.
• Georges (54), die afasie heeft na een beroerte, toont met foto’s wat hij voelt of wie hij wil zien. Zo behoudt hij zijn autonomie.

Waarom is OC zo belangrijk?

OC geeft mensen die niet of moeilijk spreken een manier om wél gehoord te worden. Het maakt de wereld toegankelijker. Het voorkomt frustratie, woede-uitbarstingen of sociaal isolement. Het versterkt het gevoel van zelfvertrouwen en eigenwaarde, want mensen kunnen meebeslissen en contact maken. Bovendien maakt het relaties mogelijk – met ouders, begeleiders, klasgenoten of vrienden. OC is dus geen luxe, maar een basisvoorwaarde voor inclusie en participatie.

Welke hulpmiddelen bestaan er?

1. Low-tech hulpmiddelen (zonder technologie)

• Gebaren zoals SMOG (Spreken Met Ondersteuning van Gebaren): een vereenvoudigde vorm van de Vlaamse Gebarentaal, waarbij sleutelwoorden ondersteund worden met een gebaar. Heel bruikbaar bij jonge kinderen of mensen met een verstandelijke beperking.

Voorbeeld: Bij “melk” wordt ook het gebaar voor melk getoond, zodat de boodschap visueel versterkt wordt.

Meer info: op de website van Smog Vlaanderen vind je de belangrijkste ‘smog-tekens’ en het aanbod cursussen. 

• Pictogrammen (zoals Sclera of METACOM): zwart-wit of kleurentekeningen die begrippen visueel voorstellen. Pictogrammen kunnen geplakt worden op voorwerpen of in een communicatieboek.

Voorbeeld: Iemand die niet kan spreken, kan een pictogram van een toilet aanwijzen om aan te geven dat hij/zij naar het toilet moet.

Meer info: je kan pictogrammen van Sclera gratis downloaden via www.sclera.be en https://easyauti.nl/pictogrammen/losse-pictos/

• Keuzekaarten en communicatieboeken (zoals PODD – Pragmatic Organisation Dynamic Display): boeken of mappen met zorgvuldig georganiseerde pictogrammen die een gesprek ondersteunen. Ze kunnen aangepast worden aan het niveau en de interesses van de gebruiker.

Voorbeeld: Een kind bladert in zijn persoonlijke communicatieboek en wijst op “spelen” + “buiten”.

Meer info: bij leveranciers als Jabbla www.jabbla.com, en www.novitatech.com

• Concrete voorwerpen als symbool: vooral bruikbaar bij mensen die denken in tastbare ervaringen, zoals bij ernstig meervoudige beperkingen. Het voorwerp is dan de boodschap.

Voorbeeld: Een beker tonen betekent “ik heb dorst”.

2. High-tech hulpmiddelen (met technologie)

• Mind Express (ontwikkeld door Jabbla): een softwareprogramma voor communicatie via symbolen, tekst of spraak. Kan aangepast worden aan de gebruiker en gebruikt worden op tablets of spraakcomputers.

Voorbeeld: Iemand selecteert op een touchscreen “ik wil muziek luisteren” en het toestel spreekt het uit.

Meer info: www.communicatiehulpmiddelen.com

 • Proloquo (voor iPad): een gebruiksvriendelijke app die via pictogrammen zinnen opbouwt en uitspreekt. Populair bij kinderen met autisme.

Voorbeeld: Een jongere bouwt met pictogrammen een zin: “ik ben boos” en laat die uitspreken.

Meer info: te koop via de Apple App Store

• Oogbesturing: via een speciale camera en software kan iemand met de ogen een cursor bewegen op een scherm om pictogrammen of letters te selecteren.

Voorbeeld: Een meisje met motorische beperking kan via haar ogen “ik wil rusten” selecteren.

Meer info: via de leverancier, RDG Kompagne, www.rdgkompagne.nl

• Spraakcomputers met knoppen of schakelaars: worden vaak gebruikt door mensen die slechts één beweging kunnen maken. Door een knop in te duwen of een schakelaar te activeren, kiezen ze woorden of boodschappen.

Voorbeeld: Een volwassene met ALS gebruikt een hoofdknop om woorden te kiezen op een scherm dat ze laat uitspreken.

Meer info: via de leverancier, RDG Kompagne, www.rdgkompagne.nl

Hoe weet je welk hulpmiddel past?

Omdat OC maatwerk is, is een goede inschatting van het communicatieniveau essentieel. De Comvoor-test (Communicatievormen-test) helpt om in te schatten of iemand communiceert via voorwerpen, foto’s, pictogrammen of taal. Logopedisten, psychologen en gespecialiseerde begeleiders kunnen deze test afnemen.

• De test wordt niet online afgenomen, maar gebeurt in overleg met een professional.
• Op basis van de resultaten stelt men een OC-profiel op, dat als basis dient om de juiste hulpmiddelen te kiezen.

Wat kan jij doen?

Ben je ouder, leerkracht of begeleider van iemand met een communicatieve beperking? Aarzel dan niet om advies te vragen aan een logopedist, ergotherapeut of communicatiecoach. Samen kunnen jullie ontdekken welk hulpmiddel het best past – en zo letterlijk de weg vrijmaken voor een stem. Al is het er eentje zonder woorden.

Pauline Vanlerberghe